Bilimsel Araştırma
KOMPOZİSYON
BİLİMSEL YAZILARIN HAZIRLANMASINDA UYULACAK KURALLAR
Yazana zorluk vermeyen yazı, okuyana da zevk vermez.
S. Johnson
BİLİMSEL ARAŞTIRMADA İZLENECEK SIRA
Araştırma yapılacak alanın özelliğine göre az çok değişiklikler olmakla birlikte bilimsel araştırmalarda genellikle şu sıra izlenir:
1. Konuyu seçme ve sınırlandırma
2. Taslak plan
3. Malzeme bulma, kaynak toplama
4. Okuma ve not alma
5. Notları düzenleme
6. Yazma
7. Gözden geçirme
Bunlar yapılırken nelere dikkat edileceği aşağıda özetlenmiştir:
1. Konuyu Seçme ve Sınırlandırma
Herhangi bir alanda bilimsel araştırma yapacak kişi için konunun iyi seçilmesi ve sınırlandırılması son derece önemlidir. Her şeyden önce konu; kişinin ilgi alanında olmalı, onun kişisel anlayışlarına, dünya görüşüne, yeteneklerine, zevklerine uygun olmalı, kaynak sıkıntısının yaşanmayacağı, araştırmaya değer, özgün bir nitelikte olmalıdır.
Araştırmacı, konusunu belirlemeden önce yapacağı çalışmayla ilgili bir ön araştırma yapmalıdır: Konuyla ilgili kaynaklar nelerdir ve bunlar yeterli midir? Konu şimdiye kadar hangi yönlerden ele alınmıştır, eksik bırakılan yönleri var mıdır? Daha önceden araştırılmış mıdır? Güncel midir? Özgün müdür? Araştırmaya değer midir? Planlanan sürede bitirilebilir mi? Araştırmanın gerektirdiği bilimsel yeterliğim var mı? Üstesinden gelebileceğim, ilgilendiğim bir konu mu? gibi soruların cevaplarını göz önünde bulundurmalıdır.
Konu seçiminde, üniversite kütüphanelerinde bulunan önceki yıllara ait çeşitli üniversitelerce yayınlanmış yüksek lisans ve doktora tez özetlerini içeren kitapların incelenmesi ve www.yok.gov.tr internet adresinden tez tarama sayfasına bakılması da araştırmacıya fikir verecektir.
Lisans ve lisansüstü düzeyinde hazırlanan tezlerin birer örneği ilgili bölümlerde ve kütüphanede bulunur. Örnek olarak bunlara da bakılarak hangi konuların hangi yönüyle daha önceden işlenmiş olduğu belirlenebilir. Lisans tezleri için (genellikle) öğrenci, araştırmayı düşündüğü konuyla ilgili teklifini öğretim üyesine bildirir. Öğretim üyesi, bu teklifi bilimsel bakımdan uygun bulursa (öğrencinin ilgisini, yeteneğini de göz önünde bulundurarak) kabul eder veya kendi belirlediği konuyu verir.
Konuyu belirledikten sonra araştırma imkânları dikkate alınarak konu sınırlanır. Bir konunun sınırları ne kadar iyi çizilir, daraltılabilirse araştırma o oranda sağlıklı ve ayrıntılı olur. Genel bir konuyu mümkün olduğu kadar özele indirmek konuyu sınırlandırmak demektir. Türk masallarındaki olağanüstü varlıklar oldukça geniş ve genel bir konudur. Bu konu Keloğlan masallarında devler şeklinde sınırlanıp daraltılabilir.
2. Taslak Plan
Konuyu tespit edip sınırlarını çizdikten sonra kaynak (veya malzeme) toplanmaya başlamadan araştırmayı düzenli bir biçimde yürütebilmek için taslak bir plan yapılmalıdır. Bu plan, hangi kaynakların konuyla ilgili, hangilerinin ilgisiz olduğunu ayırmaya ve başka hangi kaynaklara ihtiyaç duyulduğunu göstermeye yarar. Araştırmanın başında bilinenler, sonradan öğrenileceklere göre sınırlı olduğu için yeni bilgiler edindikçe taslak planda bazı değişiklikler olacaktır. Burada önemli olan, araştırmanın kaç ana bölümden oluşucağını tespit etmektir.
3. Malzeme Bulma, Kaynak Toplama
Araştırmada yararlanılacak malzemeler ve kaynaklar konunun özelliğine göre değişir.
Bir araştırma için istatistikler, tebliğler, raporlar, gazeteler, dergiler, yıllıklar, sözlükler, ansiklopediler, kataloglar, dizinler başvurulacak kaynaklardan bazılarıdır. Araştırmacı ayrım yapmadan, mümkün olduğu kadar bütün kaynakları incelemeye çalışmalıdır. Konuyla ilgili hangi kaynakların olduğunu öğrenmek için ilk olarak büyük ansiklopedilerin ilgili maddelerin altında yer alan bibliyografyaya bakılabilir. Konuyla ilgili bir kitabın bibliyografya kısmı da incelenebilir. Daha geniş kaynak bilgisine ulaşmak için bibliyografya yayınlarına bakılır. Millî Kütüphane yayını olan Türkiye Makaleler Bibliyografyası, Türkiye Bibliyografyası ve Bibliyografyaların Bibliyografyası ile TÜRDOK yayını Ankara Süreli Yayınlar Katalogu temel başvuru kaynakları arasındadır.
Kütüphanelerden Yararlanma
Kaynakların pek çoğu kütüphanelerde olduğu için öncelikle kütüphanelerden nasıl yararlanılacağını bilmek gereklidir: Kütüphanelerde (genellikle) Dewey’in Onlu Tasnif sistemi kullanılır. Bu sisteme göre tüm konular önce dokuza ayrılmış sonra bu dokuz bölüme girmeyen temel başvuru kaynakları için ayrı bir bölüm düzenlenmiştir. Bu bölümler kendi içinde de onar onar alt bölümlere ayrılır. Bu sisteme göre, kitaplar aşağıdaki gibi numaralanır:
000-099 Genel konular (Bibliyografya ilmi, tekniği, kütüphanecilik, genel ansiklopediler, toplanmış genel denemeler, genel periyodikler, genel kurumlar, müzeler, gazetecilik, külliyatlar, nadir kitaplar)
100-199 Felsefe-estetik (Metafizik, metafizik teorileri, psikolojinin alanları, mantık, ahlak ilmi, Doğu ve Eski Çağ felsefesi, Yeni Çağ felsefesi)
200-299 Din (Tabii din, Kitab-ı Mukaddes, sistematik teoloji, ibadet teolojisi, pastoral teoloji, kilise teşkilatı, Hrıstiyan kilisesi tarihi, Hristiyan kiliseleri ve mezhepleri, Hristiyan olmayan dinler)
300-399 Sosyal bilimler- sosyoloji (İstatistik, siyasal ilimler, ekonomi, hukuk, amme idaresi, sosyal refah, eğitim, ticaret, örf ve âdetler)
400-499 Dil bilim (Mukayeseli dil bilim, T 420 Türk dili, İngiliz dili, Alman dili, Fransız dili, İtalyan dili, İspanyol dili, Latince, Yunanca, başka diller)
500-599 Nazari bilimler (Matematik, astronomi, fizik, kimya, jeolojik bilimler, paleontoloji, biyolojik bilimler, botanik, zooloji)
600-699 Uygulamalı bilimler (Tıp bilimleri, mühendislik, ziraat, ev ekonomisi, iş metotları, muhasebe, kimyasal teknoloji, mamul maddeler, endüstri, imalat, bina inşaatı)
700-799 Güzel sanatlar ve eğlence (Bahçe ve park mimarisi, mimari, heykeltıraşlık, çizgiresim, dekoratif sanat, resim sanatı, basma resim sanatı, fotoğrafçılık, müzik, istirahat, eğlence, spor)
800-899 Edebiyat (T810 Türk edebiyatı, Amerikan edebiyatı, İngiliz edebiyatı, Alman ve Cermen edebiyatları, Fransız, Provans edebiyatları, İtalyan, Romen edebiyatları, İspanyol, Portekiz edebiyatı, Latin edebiyatı, Yunan edebiyatları, başka dillerin edebiyatları)
900-999 Tarih (Coğrafya, biyografya, Eski Çağ dünya tarihi, Avrupa tarihi, Asya tarihi, Afrika tarihi, Kuzey Amerika tarihi, Güney Amerika tarihi, Okyanusya tarihi)
(Atatürk kitapları, Türkiyedeki kütüphanelerde 1000 kodunu taşıyan bölümde yer alır.)
Günümüzde, açık raf sistemini ve bilgisayar yazılımlarını kullanan kütüphanelerde okuyucu, bilgisayardan yazar adı, kitap adı veya konu adı gibi kendisine sunulan farklı tarama seçeneklerinden dilediğini kullanarak bütün kütüphaneyi çok kısa bir sürede taratabilir. Aradığı kitabın kütüphanedeki yerini öğrenebilir. Hatta kitap, bilgisayar ortamına aktarılmışsa istediği sayfaların kopyasını da alabilir.
Bugün bilgisayar ve internetin sağladığı kolaylıklar sayesinde sanal kütüphaneler oluşturulmuş, kitaplar (yavaş yavaş) internet ortamında yayınlanmaya başlamıştır. Bilgisayar ağına bağlı bütün dünya kütüphanelerini bilgisayar aracılığıyla dolaşmak mümkün hâle gelmiştir. Akademik konuların bulunduğu on-line bilimsel dergilerin sayısı da her geçen gün artmaktadır.
Bilimsel araştırmada kullanılacak malzemenin ve kaynakların niteliği ile bunlardan yararlanma şekillerinde çağın gereklerine göre bazı değişikliklerin olduğu da gözlenmektedir.
Her ne şekilde olursa olsun bulunan kaynaklar araştırmada kullanılmak üzere bibliyografya kartlarına yazılır. Bu kartlar genellikle 7,5x12,5 cm ebadında olmakla birlikte bu ölçüler az çok değişebilir. Önemli olan kartların (kâğıtların, fişlerin) aynı ölçülerde olmasıdır. Böylece her biri ayrı kartlara (fişlere) yazılmış kaynakları sınıflandırmak ve alfabetik sıraya koymak oldukça kolaylaşır. Yazma aşamasında kaynak gösterirken ilgili karttan kolayca yararlanmak mümkün olur.
Bibliyografya kartına (fişe) kitabı tanıtıcı bilgilerin yanında bulunduğu kütüphane ve o kütüphanedeki başvuru numarası da işlenir.
4. Okuma ve Not Alma
Araştırmayla ilgili kaynaklar, önem ve ilgi sırasına göre seçilerek çok dikkatli bir şekilde okunmalıdır. Okumaya, genel başvuru kaynaklarından, bibliyografyalardan ve o konuyu daha önce işlemiş kitaplardan başlamakta yarar vardır. Okurken bir taraftan da usulüne uygun olarak not alınmalıdır. Not ne kadar iyi alınırsa araştırmanın yazılması o derecede kolaylaşır. Araştırma konusuyla doğrudan ilgili açıklamalar aynen yazılmalı ve bunlardan araştırmada kullanılanlar dipnotta gösterilmelidir. Konuyla uzaktan ilgili açıklamalar, anlaşıldığı şekilde kısaca özetlenmelidir. Alınan notların niteliğini göstermek üzere fişin üst kısmına özet, özel not, alıntı gibi bir kayıt konur.
Araştırma sürecinde okunan gazete, dergi, kitap her ne varsa bunlardan alınan notlar, kaynağı tam olarak gösterilmek kaydıyla (varsa kısaltmasıyla; kısaltması yoksa uygun bir kısaltmayla), numara verilerek (genellikle) 10x15 cm ebadındaki bilgi fişlerine yazılır. Fişlerin aynı ebatta kalın kâğıt (veya ince karton) olması sınıflandırmada ve kullanımda kolaylık sağlar. Aynı fişe birden fazla bilgi işlememeye özen gösterilmelidir. Alınan not, kâğıdın ön yüzüne sığmamışsa arka yüzüne geçilmemeli, ayrı bir fiş kullanılarak bunlar birleştirilmelidir.
5. Notları Düzenleme
Kaynakların taranması bittikten sonra, alınan notlar plana göre bir sıraya konur. Toplanan malzemeye (bulunan kaynağa) göre planda değişiklik yapılabilir veya yeni bir plan yapmak gerekebilir. Bu son plana göre ayrı ayrı gruplandırılan notlar gerekirse kendi içerisinde de ayrıca alt gruplara ayrılabilir. Fişleri daha kolay ve düzenli bir şekilde sıralamak için kart kutularından veya zarflardan da yararlanmak mümkündür. Notların düzenli olarak, plana uygun şekilde sıralanması yazma işini kolaylaştıracaktır.
Araştırmacıların işini kolaylaştırmak üzere; notlar almak ve bu notları değişik ölçütlere göre sıraya koymak için hazırlanan ve kullanımı çok basit olan bilgisayar yazılımları da vardır. Bu programlar yardımıyla notların düzenlenmesi ve istendiği şekilde sıralanması daha kolay ve çabuk olmaktadır. Ayrıca, araştırmanın yazılmasında buradaki bilgiler birkaç tuşa dokunmakla asıl metin sayfalarına aktarılabilmektedir.
6. Yazma
Yazmaya başlamadan yazının içeriği kadar biçiminin de önemli olduğu unutulmamalıdır. Günümüzde neredeyse bütün araştırma yazıları, kitaplar bilgisayarla yazıldığı için sayfa düzenini, satır aralıklarını, paragrafları, yazı tipini değişik şekillerde kolayca ayarlamak mümkündür. Ancak, tezler için belirlenmiş ölçüler vardır, yazarken bu ölçüler dikkate alınmalıdır.
Araştırma metni yazılırken önce yazı taslağı hazırlanır: Planlama ve düzenleme bittikten sonra fişlerdeki bilgiler bölüm bölüm yazılmaya başlanır. İlk taslağın yazılmasındaki asıl amaç düşünce akışını düzenli bir biçimde sürdürmektir; üslup güzelliği ve uygun kelimeler seçme ikinci plandadır. Bu aşamada, cümlelerin düzeltilmesiyle oyalanmadan yazma işlemi hızla sürdürülür. Bu taslak üzerinde düzeltmeler yapılacağı için seyrek aralıklı olarak yazılır. Yazı taslağı hazırlandıktan sonra sıra, metni baştan sona okuyup dil bilgisi ve üslup yönünden düzeltmeye, boş bırakılan yerleri doldurmaya gelir. Yazı taslağını son kez okumadan, birkaç gün ara verip tekrar ele almakta yarar vardır. Dinlenmiş bir kafayla metni okumak hem daha tarafsız olmaya hem de hataların daha iyi görülmesine yardımcı olur.
Yazı taslağında gerekli değişiklikler yapıldıktan sonra asıl metnin yazılmasına geçilir. Bu yazım işinin yeni bir taslağa dönüşmemesi için gerekli tedbirler alınmalıdır. Araştırmacı, yaptığı çalışmasını herkesten önce kendi beğenmelidir. Yazım ve üslup meselesi taslakta çözülmeli asıl metnin yazımında bunlarla uğraşılmamalıdır.
Araştırma yazısında (ön söz, içindekiler, kısaltmalar, tablolar, giriş, ana bölümler, ekler, kaynaklar, dizin gibi) her bölüme yeni bir sayfadan başlanır.
Bir araştırma metninin bölümleri ve bu bölümlerin nasıl yazılacağı, yazarken nelere dikkat edileceği şöyle sıralanabilir:
Araştırma için sunuş yapılmışsa bu, ön sözden önce yer alır.
a) Ön Söz
Araştırma yazıları ön sözle başlar. Her ne kadar yazının başında olsa da ön sözün sonra yazılması uygundur. Ön sözde araştırmanın yapılış sebebi, amacı, içeriği, yöntemi, özel açıklamalar, (varsa) emeği geçenlere teşekkür yer alır. Araştırmacı eserinde birtakım eksiklerin olduğunu düşünüyorsa bunlar için af dileyebilir. Ön söz tamamlandıktan sonra sol tarafa yer ve tarih, sağ tarafa ise eseri hazırlayanın adı soyadı yazılır.
b) Kısaltmalar
Metinde kullanılan açıklamalar, kısaltmalar, işaretler varsa bunlar ön sözden sonra içindekilerden önce alfabe sırasına göre yazılır.
c) İçindekiler
Metindeki ana bölümler ve bu bölümlere ait alt bölümler önem sırasına göre içindekilerde gösterilir. Bu bölüm, araştırmanın içeriği hakkında genel bilgiler verir.
ç) Giriş
Giriş ayrı bir bölüm olmadığı için I. Bölüm altına Giriş yazılmaz. Girişte o alanda yapılan araştırmaların durumu belirtilir, ilerlemeler gösterilir, doldurulamayan boşluklar, eksiklikler anlatılır, gerektiğinde yapılan araştırmalar eleştirilir
d) Asıl Metin Bölümü
Araştırma konusu bölümler hâlinde düzenli olarak bu bölümde anlatılır. Ana bölümler ve alt bölümler, başlıkların yazılış biçimi ve numaralama şekliyle birbirinden ayrılır.
Araştırma baştan sona bir bütün olduğu için araştırmacı tutarlı olur. Düşünceler, anlayışlar, uygulamalar birbiriyle çelişmez.
Araştırma hangi alanla ilgili olursa olsun okuyucuların anlatılanları kolayca kavrayabilmeleri için kelimelerin seçimine, cümle kuruluşuna, paragrafların usulüne göre oluşturulmasına ve bunlar arasında uyum olmasına özen gösterilir.
Yazarın Adı Soyadı, Kitabın veya Yazının Adı, (varsa derleyen veya çevirenin Adı Soyadı), Cilt numarası, kaçıncı baskı olduğu, Yayınevi (Basımevi, Matbaa), Basıldığı yer, baskı tarihi, sayfa numarası.
A. von Gabain, Eski Türkçenin Grameri, Çev. Mehmet Akalın, TDK Yay., TTK Basımevi, Ankara, 1988, s. 26.
Dipnotlar sayfa altında verilmeyip araştırmanın sonunda yer alırsa notlar başlığı altında sıralanır.
e) Sonuç
Metnin son ve en önemli bölümüdür. Elde edilen bulgular sonuç bölümünde ortaya konur ve bunların yorumu yapılır. Araştırmanın özü, genel nitelikleri sonuçta ortaya konur. Gerekirse araştırmanın bir özeti de verilebilir. Ancak bu pek yapılmaz.
f) Dizin
Araştırmanın türüne ve özelliğine göre farklı şekillerde yapılan dizin (indeks), araştırmadan yararlanmayı kolaylaştıran bilgilerin alfabetik listesidir. Dizin, bilimsel araştırmalar için içindekiler bölümünden daha kullanışlıdır. Dizinde yer alacaklar belli gruplara ayrılamayacaksa genel dizinler yapılır. Dizindeki maddelerin araştırmanın hangi sayfalarında geçtiği yanlarına yazılır.
g) Kaynaklar
Araştırmada yararlanılan veya konuyla ilgili eserlere ait tanıtım bilgileri alfabetik sırayla kaynaklarda (bibliyografyada) belirtilir. Kaynakların nasıl yazılacağı bir esasa bağlanmamış olmakla birlikte kitap bilgisini aşağıdaki örneğe göre düzenlemede yarar vardır:
Yazarın Soyadı, Adı; Kitabın veya Makalenin Adı, (varsa çevirenin Adı Soyadı), Basıldığı Kurumun Adı, Baskı Numarası, Basımevi, Yeri, tarihi, sayfa sayısı.
Eren, Hasan; Türklük Bilimi Sözlüğü I Yabancı Türkologlar, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, TDK Yayınları Sayı: 705, Kılıçaslan Matbaacılık, Ankara, 1998, X+350 s.
Uyarı
Unvanların yazılmadığına, yazılış şekline, kullanılan işaretlere dikkat ediniz.
İkiden fazla yazarı olan kitaplar için birinci yazar adından sonra orya (ortak yayın) kısaltması kullanılabilir.
Bazı enstitüler, tezlerin biçim ve içerik özellikleriyle ilgili olarak burada anlatılanlardan biraz farklı ölçütler belirleyebilmektedir. Bunlardan biri aşağıda örneklenmiştir:
Dipnotta gösterme şekli:
Alıntı metni (Yazar soyadı, kitabın yayın yılı: sayfa numarası)
Kaynaklarda gösterme şekli:
Yazar soyadı, Adı (Yayın yılı). Kitap Adı (Kaçıncı baskı olduğu). Yayın Yeri: Yayınevi.
Bilimsel yayınlarda kaynak gösterme için tıklayınız. (APA 6)
7. Gözden Geçirme
Araştırma tamamlandıktan sonra bir kopyası çıkarılmalı ve metin, ara verilerek birkaç kez okunmalı, yazım yanlışları, dizgi yanlışları düzeltilmeli, (varsa) eksikleri tamamlanmalıdır.
Araştırmacı, çalışmasını bizzat kendi bilgisayar ortamına aktarmayıp bu işi bir başkasına yaptırdığında affedilmeyecek türden yazım ve dizgi yanlışları ortaya çıkabilmektir. Bu sebeple eserin baskısı yapılmadan birkaç kez gözden geçirilmesinde yarar vardır.
(Not: Bilgisayar aracılığıyla internet üzerinden araştırmanın nasıl yapılacağını ve internete bağlı bilgi merkezlerinin internet adreslerini öğrenmek için Prof.Dr. Zeynel Dinler’in Bilimsel Araştırma ve İnternet’e Bağlı Bilgi Merkezleri El Kitabı’na da bakılabilir.)
Lisansüstü tez/proje yazım kılavuzu için tıklayınız.
Araştırma tamamlandıktan sonra bir kopyası çıkarılmalı ve metin, ara verilerek birkaç kez okunmalı, yazım yanlışları, dizgi yanlışları düzeltilmeli, (varsa) eksikleri tamamlanmalıdır.
Araştırmacı, çalışmasını bizzat kendi bilgisayar ortamına aktarmayıp bu işi bir başkasına yaptırdığında affedilmeyecek türden yazım ve dizgi yanlışları ortaya çıkabilmektir. Bu sebeple eserin baskısı yapılmadan birkaç kez gözden geçirilmesinde yarar vardır.
(Not: Bilgisayar aracılığıyla internet üzerinden araştırmanın nasıl yapılacağını ve internete bağlı bilgi merkezlerinin internet adreslerini öğrenmek için Prof.Dr. Zeynel Dinler’in Bilimsel Araştırma ve İnternet’e Bağlı Bilgi Merkezleri El Kitabı’na da bakılabilir.)
Lisansüstü tez/proje yazım kılavuzu için tıklayınız.