Cümle Bilgisi - ...:: TÜRK DİLİ ::... Dil Bilgisi, Kompozisyon Konuları ve Sunuları, Kaynaklar

Kelime grubuna belirtme grubu da denir. Kelime gruplarında genellikle yardımcı öge ve asıl öge (belirten – belirtilen, tamlayan – tamlanan) olmak üzere iki unsur bulunur. Yan yana gelen kelimeler birbirlerini tamamlayarak grubu oluşturur. Birleşik fiiller ve edat grupları dışında yardımcı unsurlar önce, asıl unsurlar sonra gelir. Konuşma dilinde ve şiirde bu sıra değişebilir. Türkçede yardımcı unsurlar asıl unsurlardan önce geldiği için kelime gruplarının diğer kelimelerle ilgisini kuran çekim eki, sondaki asıl unsurda bulunur.

İkiden fazla kelimeli kelime gruplarında iç içe geçmiş, birbirini tamamlayan başka kelime grupları bulunabilir: camlı köşkün süslü kapısı isim tamlamasında hem tamlayan hem de tamlanan unsur sıfat tamlamasından oluşmuştur: camlı köşk, süslü kapı.

Birden fazla ismin iyelik, tür, nitelik vb. ilgilerle oluşturduğu kelime grubudur: Akdeniz akşamları, benim ödevim, defne yaprağı, gül kokusu, hesap makinesi, insanlık hâli, masa örtüsü, öğrencilerin sınavı, öğretmenin kalemi vb. Grubu oluşturan kelimelerden birincisi tamlayan (belirten), ikincisi tamlanan (belirtilen)dır. Bu kelime grubunda, tamlayan ilgi hâli ekini (-ºn, -nºn); tamlanan ise iyelik ekini (-ı, -i, -u, -u; -sı, -si, -su, sü) alır. Bu durumda tamlama, belirtili isim tamlaması olur: adamın iyisi, dayımın oğlu, Konya’nın havası, köyün yolu, öğrencinin sırası.

Belirtili isim tamlamalarında sıfat, tamlayan veya tamlanandan önce getirilebilir. Anlam sıfatın yerine göre değişir: eski masanın örtüsü (eski olan, masadır), masanın eski örtüsü (eski olan, örtüdür.)

İlgi eki söylenmezse (veya yazılmazsa) belirtisiz isim tamlamasıolur: Amasya elması, Ankara yolu, ateş parçası, belediye başkanı, Erciyes Dağı, gül kurusu, Marmara Denizi, Selçuk Üniversitesi, söz varlığı, su testisi gibi.

Belirtisiz isim tamlamasında tamlayan isim genel ve belirsiz olmasına rağmen tamlanana bağlılık daha kuvvetlidir. Bu bakımdan sanki iki isim bir nesnenin adı olmak için birleşik isim oluşturmuştur: çalışma masası, bulaşık makinesi, çay bardağı, dana eti, duvar saati, hesap makinesi, İngiliz anahtarı, pencere bandı, yatak örtüsü vb.

Belirtisiz isim tamlamalarında tamlayanla tamlanan arasına başka kelimeler girmez: bahar tazeliği, çilek reçeli gibi. Bu sebeple millî eğitim eski müdürü, Malatya eski valisi, devlet eski bakanı, makine yüksek mühendisi gibi tamlamalar yanlıştır. Sıfat, tamlamanın başında yer almalıdır: eski millî eğitim müdürü, eski Malatya valisi, eski devlet bakanı, yüksek makine mühendisi gibi. İsim tamlaması belirtili olursa araya başka kelimeler girebilir: motorların saatlerdir süren sinir bozucu gürültüsü gibi.

İkiden fazla isimle kurulan tamlamalara zincirleme isim tamlaması denir: çocuk kitapları sergisi, insanların dürüstlüğünün göstergesi, okulun giriş kapısı, tavşanın suyunun suyu vb. Bu tipteki tamlamalarda ilgi ekinin ikiden fazla kullanılması zincirlenme olarak da adlandırılan ahenk kusuruna sebep olur: okulun bahçesinin kapısının rengi vb.

İsim tamlaması, esasen her iki ögesi isim olan iyelik grubunun üçüncü kişisinden başka bir şey değildir: benim arabam, senin araban, onun arabası, bizim arabamız, sizin arabanız, onların arabası biçiminde kişilere göre yapılan iyelik çekiminde birinci ve ikinci kişilerde tamlayan yerine sadece kişi zamiri (ben, sen; biz, siz) kullanılırken üçüncü kişilerdeki o zamiri yerine sınırsız isim kullanılabilir. Bu durumda iyelik gruplarına isim tamlaması denebileceği gibi isim tamlamalarına da iyelik grubu demek mümkündür.

İyelik grubunu (isim tamlamasını) oluşturan unsurlardan her biri tek kelime olabileceği gibi (benim öğrencim, sözün özü) isim görevinde kelime grubu da olabilir. Tamlayan veya tamlananın birden fazla olması da mümkündür: dostluğun, arkadaşlığın güzelliği; okulun laboratuvarları, sınıfları, kantini gibi.

Bir ismin kendisini niteleyen veya belirten bir sıfat unsuruyla oluşturduğu kelime grubuna sıfat tamlaması denir. Bu grupta sıfat, tamlayan; isim ise tamlanan durumundadır. Sıfat olarak kullanılan kelime çekim eki almaz: büyük şair, eski konak, inatçı keçi, karlı dağlar, sıcak çorba, soğuk su, temiz toplum, üç arkadaş gibi.

Bir isme birden fazla sıfat bağlanabilir: akıllı uslu, terbiyeli, iri yapılı, çalışkan bir genç gibi.

Kuvvetlendirme, çokluk ve devamlılık işlevlerinden birini yerine getirmek üzere aynı türden iki kelimenin eksiz olarak arka arkaya getirilmesiyle yapılan kelime grubudur: bir bir (anlattı), çoluk çocuk, deli dolu, gide gide (bir söğüde dayandım), sora sora (Bağdat bulunur), yumuk yumuk (eller).

İlaveli tekrarlarda m, p, r, s seslerinden yararlanılır: bembeyaz, kıpkırmızı, tertemiz, koskoca vb.

Bazı yer adları ve ikili üçlü bütün kişi adları birleşik isim grubunu oluşturur:  Çanakkale, Sarıyer, Şereflikoçhisar, Yenişehir; Ahmet Caferoğlu, Ahmet Hamdi Tanpınar, Faruk Nafiz Çamlıbel, Faruk Kadri Timurtaş, Necmettin Hacıeminoğlu, Reşat Nuri Güntekin gibi.

Bir eylemi karşılamak üzere isim veya fiile bir yardımcı fiilin getirilmesiyle yapılan kelime grubudur. Bunlar yapılışlarına göre üçe ayrılır:

bulun-, et-, eyle-, kıl-, ol-, yap- yardımcı fiilleri isimle birleşerek birleşik fiil yaparlar. Bunlardan et-, eyle-, yap-, geçişli (nesne alan) birleşik fiiller yapar: affet-, alay et-, alt et-, göz et-, hisset-, kabul et-, naklet-, reddet-, oyun et-, sabret-, şikâyet et-, şükret-, telefon et-, terk et-, zannet-, yok et-; hasta eyle-, sabreyle-, kul eyle-; namaz kıl-; gürültü yap-, spor yap-, program yap-; adam ol-, dost ol-, kör ol-, memnun ol-, pişman ol-, sağ ol-; yapmış bulun-, gelmiş bulun-.

Fiile, (kurallı) birleşik fiil yapan bil-, dur-, gel-, gör-, kal-, koy-, yaz- fiillerinin getirilmesiyle yapılır. Bu grupta yardımcı fiiller, kendi anlamlarıyla değil, sadece yardımcı fiil işleviyle çekim unsuru olarak görev üstlenirler. bil- yeterlik; ver- tezlik; dur-, gel-, gör-, kal-, koy- sürerlik; yaz- yaklaşma ifade eder. Bu fiiller, asıl fiillere zarf-fiil eki getirilerek birleştirilirler: durabil-, gelebil-, gülebil-, satabil-, yazabil- (yeterlik); alıver-, çekiver-, soruver-, takıver- (tezlik); bakıp dur-, gidedur-, süregel-, isteyigör-, bakakal-, oturakoy- (sürerlik); düşeyaz-, öleyaz- (yaklaşma).

Bunlardan -ıp, -ip, -up, -üp’lü zarf-fiil eki sadece dur- fiiliyle birleşik fiil yapmaktadır.

Eksiz veya çekim eki almış bir isimden sonra yardımcı fiil getirilerek yapılan birleşik fiillerdir. Bunlar anlam bakımından Türkçedeki deyimlerin bir kısmını meydana getirir: baş kaldır-, el aç-, çile çek-, diş bile-, göz ko-, gönül ver-, kol gez-, nazar değ-; başa gel-, baştan çıkar-, canını al-, deliye dön-, elden ayaktan düş-, elini eteğini çek-, kolunu kanadını kır-, yoldan çık- gibi.

Kişi adıyla bir unvan veya akrabalık isminin ek almadan oluşturduğu gruptur. Unvan veya akrabalık adı kişi adından sonra gelir: Hüseyin Çavuş, Mehmet Efendi, Oğuz Kağan, Muharrem Bey, Sevim Hanım; Ayşe nine, Fahriye abla, Kenan amca, Meral teyze, Zeki dede gibi.

Unvan veya akrabalık ismi başa getirilirse birleşik isim olur: Dede Korkut, Genç Osman, Albay Yetkin, Molla Kasım gibi.

Bir ismin kendisinden sonra gelen çekim edatıyla oluşturduğu kelime grubudur. İsim unsuru tek kelime olabileceği gibi isim görevinde bir kelime grubu da olabilir: bana göre, bir hafta kalmak üzere, bizim için, çalıp oynamaktan başka, dönemin sonuna doğru, rektörlükten bildirildiğine göre, saman altından su yürüten biri gibi, senin güzel hatırın için, testereyle gibi.

Bir seslenme edatıyla ismin ek almadan oluşturduğu kelime grubudur: ay oğul, be kardeşim, ey Türk gençliği, ey bu topraklar için toprağa düşmüş asker, ey millet, ey yiğit, ya Ali vb. Örneklerde görüldüğü gibi edat önce, isim veya isim görevindeki kelime grubu sonra gelir.

Sıralama işlevindeki ve, ile, ila (-den ......-e kadar) edatlarıyla kurulan kelime grubudur: güzel ve çirkin, Mai ve Siyah, sen ve ben; doğruyla yanlış, Tahir ile Zühre, teyzesinin kızıyla yeğeni, yerle gök, seksen ila doksan vb.

Türkçede sayılar üç, beş, elli, yüz, bin, milyon, milyar örneklerindeki gibi tek kelimeyle; beş yüz, yetmiş bin, on milyar örneklerindeki gibi sıfat tamlamasıyla ve on sekiz, yirmi dört, sekiz yüz on dokuz, on beş milyar dört yüz elli iki milyon yedi yüz otuz iki örneklerindeki gibi sayı grubuyla karşılanırlar. Demek ki sayı grubu, tek kelimelik sayıların 10’dan sonrakilerinin ve sıfat tamlaması biçimindeki sayıların ara yerlerindeki sayılardır. Grubu oluşturan sayılar eksiz olarak arka arkaya sıralanırken büyük sayı önce, küçük sayı sonra gelir.

Fiilden türetilen fakat çekime girmeyerek sadece olumsuzu yapılabilen fiil isimleri, sıfat-fiiller ve zarf-fiillerle kurulan kelime gruplarıdır:

Fiillerden -ºş; -ma, -me; -mak, -mek ekleriyle türetilen isimlerin kendilerinden önce gelen unsurlarla birlikte oluşturdukları kelime grubudur. Mastar ekleri, fiillerin isimlerini yaparlar. -mak, -mek’li fiil isimleri hareket isimleri yaptığı için kullanıma daha elverişlidir: alış veriş yapmak, pazara gitmek, resim yapmak, yemek yemek, toplantıya katılmak, sinirlerini bozmak, gece gündüz çalışmak, kolu kırılmak, öğrencileri evlerinden okula götürmek; Ankara’ya yürüyüş, sıkışık trafikte köprüden geçiş, on beş yıl görev yaptığı okulundan ayrılış; ileri görüşlü olma, etkili ve güzel konuşma, günde sekiz saat çalışma.

Sıfat-fiilin kendisine bağlı unsurlarla oluşturduğu kelime grubudur. Bu grupta da sıfat-fiil sonda bulunur. Bu grup genellikle sıfat görevindedir: annesine hiç çekmeyen (kız), havadan gelen (para), temiz havada yürüyüş yapan (adam), günlerdir uğraşarak yazdığım (makale), yıkandıktan sonra ütülenecek (çamaşırlar), modası geçmiş (laflar), kör olası (hayvan).

Fiillerden zarf-fiil ekleriyle türetilen kelimelerin kendilerinden önceki unsurlarla bir araya gelerek oluşturduğu grubudur. Bunlar cümlede her zaman zarf görevinde bulunur: sabahtan akşama kadar sağda solda konuşup, kaldığını sandığı dersten geçtiğini öğrenince, sınıfın ortasında birden ağlamaya başlayınca, bugüne kadar kimseye eyvallah etmeden, bütün günahları için tövbe ederek, söylene söylene gibi.

Kelime gruplarıyla cümlelerin kısalıp yıpranması veya kalıplaşmasıyla ortaya çıkan gruplardır: baş başa, baş üstüne, eller yukarı (kalksın), günaydın (olsun), güle güle (gidiniz), o gün bugün, omuz omuza, yan yana, yüz yüze gibi. Bu grupların herhangi bir kuralı olmamakla birlikte genellikle iki isim unsurundan oluşur:

Biri diğerine isnat edilen iki isim unsuru isnat grubunu meydana getirir: alnı açık, ayak yalın, baş açık, başı boş, canı tez, gözü açık, karnı tok, sırtı pek, saçı uzun

Belirtme hâli ekini alan bir isim unsurunun kendisinden sonra gelen bir başka isim unsuruyla oluşturduğu kelime grubudur: iyiliği takdir, kitabı ithaf, memuru teftiş gibi.

Yaklaşma hâli ekini alan bir isim unsurunun kendisinden sonra gelen yalın bir isim unsuruyla oluşturduğu kelime grubudur: ana babasına düşkün, ayağına çabuk, başa bela, başına buyruk, cana yakın, dile kolay, sözüne sadık gibi.

Bulunma hâli ekini alan bir isim unsurunun kendisinden sonra gelen başka bir isim unsuruyla oluşturduğu kelime grubudur: ayda bir, dam üstünde saksağan, elde bir, işinde uzman, solda sıfır, tarihte bugün, yükte hafif, yüzde elli gibi.

Ayrılma hâli ekini alan bir isim unsurunun kendisinden sonra gelen bir isim unsuruyla oluşturduğu kelime grubudur: anadan doğma, candan arkadaş, gönülden ırak, kafadan kontak, kıldan ince, kılıçtan keskin, kulaktan dolma, sonradan görme

İlgi hâli ekiyle birbirine bağlanan iki isim unsurunun oluşturduğu kelime grubudur. İyelik grubundan farklı olarak tamlanan ismin iyelik eki düşmüştür: benim ev, bizim oğlan, sizin hoca, teyzemgilin büyük bahçe gibi.

Vasıta eki (-la, -le) alan bir ismin başka bir isim unsuruyla oluşturduğu kelime grubudur. Bu grup sıfat-fiil veya zarf-fiil grubundan kısalmıştır: babasıyla dargın, çiçeklerle süslü (araba), çuvalla para, sizinle arkadaş (olan) (gençler) gibi.

Cümle kurmak için en azından çekimli bir fiil şarttır. Cümle; yargı, zaman ve kişi kavramını birlikte taşıyan çalışıyorum veya görevliyiz örneklerine benzer biçimde bir kelimeden oluşabileceği gibi birden çok yargı veya temel yargıya bağlı birçok yan yargılardan da oluşabilir.

Cümlelerde, anlaşılmaları için açık ipucu, belirtiler bulunması durumunda yüklemler düşürülebilir. Böyle yüklemsiz cümlelere kesik cümle denir:

Yüklemin gösterdiği işi, oluşu, hareketi, durumu üzerine alan, fiilden ayrılmayan ögedir. Cümlede yapanı veya olanı yalın hâlde karşılayan özne, (çokluk ve iyelik eki dışında) çekim eki almadan fiile bağlanır:

Kelime ve kelime grupları cümlede özne görevinde bulunabilir:

Cümlede aynı yükleme bağlanmış birden fazla özne olabilir:

Öznesinin kelime veya kelime grubu olarak açıkça söylenmediği cümlelerin bu ögesi yüklemdeki kişi ekinden anlaşılır. Kişi ekinin gösterdiği zamir, cümlenin öznesidir. Böyle öznelere gizli özne de denir. Bu tip öznelerde anlam bakımından değil, biçim bakımından bir gizlilik söz konusudur:

                (Âşık Veysel Şatıroğlu)

Edilgen çatılı fiillerde özne açıkça belli değildir. Böyle cümlelerde özne gibi görünen unsurlar işi yapan değil, yapılan işten etkilenen nesnelerdir:

Gereklilik kipinin teklik 3. kişisi bazı kullanımlarda özne almaz:

Hitap unsurları (ünlemler), yükleme bağlanmadıkları için özne değil cümle dışı unsur olurlar:

                                       (Mehmet Akif Ersoy)

                                 (Faruk Nafiz Çamlıbel)

Cümlede özneyi bulmak için yüklem -an / -en’li sıfat-fiil hâline getirilerek kim, ne sorusu sorulur:

                                      (Cenap Şahabettin)

Türkçede cümle, yüklem ve özne üzerine kurulduğu için bu iki öge arasında teklik-çokluk (sayı) ve kişi bakımından uygunluk vardır. Ancak aşağıda sıraladığımız bazı özel durumlarda bu uygunluğun olmadığı görülür:

Türkçede genellikle özne ve yüklem arasında sayı bakımından bir uygunluk vardır. Kişi ve kişi zamirleri özne olduğu zaman özne teklikse yüklem de teklik; özne çokluksa yüklem de çokluk olur:

Aşağıda sıralanan bazı özel durumlarda özne ile yüklem arasında teklik-çokluk bakımından bir uygunluk aranmaz:

- Bitki, hayvan, cansız varlık ve kavram isimleri (soyut isimler) çokluk eki alarak cümlede özne olursa bunlar, teklik yükleme bağlanır:

Yukarıda örneklenen özneler kişileştirilirse özneyle yüklem teklik-çokluk bakımından uygunluk gösterir:

- Organ adları çokluk eki alarak özne olursa teklik yükleme bağlanır:

- Özne görevindeki teklik ve çokluk topluluk isimleri teklik yükleme bağlanır:

- Özne görevindeki hareket isimleri teklik yükleme bağlanır:

- Özneyle yüklem arasında kişi bakımından bir uygunluk bulunur. Özne hangi kişi ise yüklem o kişiyi gösteren kişi ekini alır:

- Öznenin değişik kişilerden oluşması durumunda özneyle yüklem arasındaki kişi uygunluğuna dikkat edilmelidir. Bir çözüm olarak şu söylenebilir: Birden fazla kişiden oluşan özneyi hangi kişi zamiri karşılıyorsa yüklem bu kişiyi gösteren kişi ekini almalıdır:

(Necip Fazıl Kısakürek)

- Alçak gönüllülük göstermek, böbürlenmek, nezaket ve saygı göstermek gibi bazı sebeplerle özne bir kişi olduğu hâlde çokluk olarak kullanılır ve buna bağlı olarak da yüklem çokluk olur:

Nesne, cümlede yüklemin bildirdiği, öznenin yaptığı işten etkilenen ögedir. Geçişli fiiller, nesneye yönelerek onu etkilediği için nesne, sadece yüklemi geçişli fiil olan cümlelerde bulunur.

Nesne, yükleme belirtme hâli ekiyle (-ı, -i, -u, -ü) bağlanır. Cümlede belirtme hâli ekini alan kelime veya kelime grubu sadece nesne görevinde bulunabilir. Belirtme hâli ekini alan nesneler belirtili nesnedir. Nesneler bazen belirtme hâli ekini almadan da yükleme bağlanabilir. Belirtme hâli ekini almayan nesnelere belirtisiz nesne denir. Belirtili nesneyi bulmak için yükleme kimi, neyi soruları sorulur:

                                                      (Seneca)

Bir cümlede birden fazla nesnenin olması durumunda nesneler, belirtili veya belirtisiz aynı cinsten olmalıdır:

Dolaylı tümleç, yüklemi yaklaşma, bulunma, ayrılma bildirerek tamlayan ögedir. Dolaylı tümleç fiilin yerini ve yönünü gösterdiği için bu ögeye yer tamlayıcısı da denir.

Dolaylı tümleç yaklaşma hâli (-a, -e), bulunma hâli (-da, -de; -ta, -te) ve ayrılma hâli (-dan, -den; -tan, -ten) ekleriyle yükleme bağlanan kelime veya kelime grubudur. İsim veya isim soylu bir kelime ya da kelime grubunun dolaylı tümleç olabilmesi için bu hâl eklerinden birini alması şarttır.

                                  (Mehmet Akif Ersoy)

                            (Âşık Veysel Şatıroğlu)

                                       (Seyrânî)

        (Âşık Veysel Şatıroğlu)

Yaklaşma, bulunma ve ayrılma hâli ekini alan zaman, hâl ve miktar zarflarının dolaylı tümleç değil, zarf tümleci olduğu unutulmamalıdır:

                                   (Karacaoğlan)

Yüklemi yer, yön, zaman, durum, miktar, vasıta, şart, soru bakımından tamamlayan zarflar, cümlede zarf tümleci olur:

Zarflar çekim eki almadan fiile doğrudan doğruya bağlanırlar. Vasıta, eşitlik ve yön gösterme eki alan zarflarda bu ekler, hâl eki göreviyle değil; zarf-fiil göreviyle kullanılan eklerdir:

                                   (Yahya Kemal Beyatlı)

                                  (Yahya Kemal Beyatlı)

Edat grupları cümlede zarf göreviyle kullanıldığı için bunların edat tümleci olarak değil zarf tümleci olarak gösterilmesi uygundur.

Cümlenin kuruluşuna katılmayan ve dolaylı olarak cümlenin anlamına yardımcı olan edatlar (bağlama edatları, ünlem edatları, hitaplar, ara sözler) cümle dışı unsurlardır. Cümlenin ögeleri bulunurken bunlar dikkate alınmaz:

Yargının gerçekleştiğini bildiren cümleler, olumludur. Bu cümlelerin yüklemi varlık, olma veya bulunma bildirir:

                                             (Atasözü)

                                             (Atatürk)

                                            (Seneca)

Yapısı bakımından olumsuz görünen bazı cümleler anlam bakımından olumludur. Cümlede iki olumsuz unsurun bulunması cümlenin anlamını olumlu yapar:

Yapı bakımından olumsuz bazı cümleler soru yoluyla olumlu bir anlam kazanabilir:

Yargının gerçekleşmediğini, yapılmadığını bildiren cümleler, anlam bakımından olumsuzdur.

Fiilden fiil yapan -ma-, -me- olumsuzluk eki, değil edatı ve yok kelimesi cümleleri olumsuz yapan unsurlardır:

                          (Cahit Sıtkı Tarancı)

Yapı bakımından olumlu olan bazı cümleler soru ekiyle olumsuz bir anlam kazanabilir:

 (Necip Fazıl Kısakürek)

Kendisinden sonra mi soru eki gelen değil edatı, olumlu veya olumsuz isim ve fiil cümlelerinde yüklemden sonra gelerek, cümleye pekiştirici ve onaylatıcı bir anlam katar. Eklendiği yüklemi olumlu veya olumsuz yönde etkilemez:

Herhangi bir şeyi öğrenmek için soru unsurlarıyla kurulan cümleler, soru cümleleridir. Soru cümleleri genellikle, soru eki mı (mi, mu, mü) ile yapılır. Ayrıca hani, hangi, kim, kaç, nasıl, ne, neden, niçin gibi soru kelimeleriyle de soru cümleleri kurulur. Soru cümlesi olumlu veya olumsuz olabilir:

Cümlede soru eki hangi kelimeden sonra gelirse onu sorar: