Yapım Ekleri

DİL BİLGİSİ

YAPI BİLGİSİ
  KÖK
  GÖVDE
  EK
YAPIM EKLERİ
  A. İsimden İsim Yapma Ekleri
  B. İsimden Fiil Yapma Ekleri
  C. Fiilden Fiil Yapma Ekleri
  Ç. Fiilden İsim Yapma Ekleri
Sıfat-Fiil Ekleri
Zarf-Fiil Ekleri

YAPI BİLGİSİ

KÖK

Dildeki varlık, kavram ve eylemlerin adları olan, anlamlı en küçük birim, köktür. Türkçede genellikle tek heceli olan kökler, dilde önceden beri vardır. Kökler, yalnız başlarına kullanılabildiği gibi eklerle de kullanılabilir.

Türkçede ister isim kökü ister fiil kökü olsun bütün kökler her zaman kelime başında bulunur ve ek alma sırasında bazı ses değişiklikleri sayılmazsa kelime köklerinde biçim değişikliği olmaz:

ben-e > bana, sen-e > sana; güç-ü > gücü; de- > di-yor; sev-gi-li, dağ-cı-lık.

Kullanım alanına yapım veya çekim ekiyle çıkan bütün kelimelerde kökler açık olarak görünür. Yani çekim ve yapım ekleri kelimeden ayrıldıktan sonra geride kalan dil birliği bir anlam ifade eder: bak-ı-ş-mış-lar, genç-lik-ten. Fakat bazı isim ve fiil kökleri, uzun zamandır yalnız başlarına kullanılmadıkları için bir kısım yapım ekleriyle kalıplaşmış olarak bulunurlar. Bu tipteki kökleri de karşılaştırma yoluyla tespit etmek mümkündür: bek-le-, bek-çi, çap-kın, sav-cı, yed-ek vb.

Türkçedeki kelimeler, isim soyundan kelimeler ve fiil soyundan kelimeler olmak üzere iki ana grupta toplandığı için kelime kökleri de anlamlarına göre isim kökleri ve fiil kökleri olmak üzere ikiye ayrılır:

İsim Kökleri

Varlıkları veya kavramları karşılayan kökler isim kökleridir. İsim köklerinin karşıladığı nesneler veya kavramlar tek başlarına düşünü-lerek zihinde canlandırılabilir. Bu özelliğiyle isim kökleri tek başlarına kullanılabilir: alt, dağ, deniz, el, genç, gök, ilk, kar, kök, taş, Türk, üst vb.

Fiil Kökleri

Eylemleri karşılayan köklerdir: al-, bak-, bul-, çalış-, gel-, sor-, oku- vb.

Fiil kökleri, buradaki örneklerde olduğu gibi kendilerinden sonra kısa çizgi çekilerek yazılmalı ve bu yazılış (al-, bak-) almak, bakmak şeklinde okunmalıdır. Aksi hâlde, emir kipinde teklik ikinci kişiye göre çekimlenmiş olur.

Fiil kökleri, nesnelere veya kişilere çekim ekleriyle bağlanmak suretiyle kullanım alanına çıktığı için isim kökleri gibi tek başlarına kullanılamazlar. Emir kipinin ikinci teklik kişiye göre çekiminde fiil kökleri, eksiz olarak kullanım alanına çıkmış gibi görünüyor. Fakat burada da ø ekle bir çekim söz konusudur: (sen) oku ø, (sen) sor ø, (sen) yaz ø.

Varlıkları, kavramları ve eylemleri karşılayan isim ve fiil kökleri, birbirinden tamamen farklı dil birlikleri olduğu için ortak kök olamazlar. Barış, boya, güven, sıva, savaş, şiş, tat, toz, yama... örnekleri hem isim hem fiil kökü gibi görünmektedir. Ancak kelimelerin etimolojisi araştırıldığında bunların asıllarının fiil olduğu anlaşılacaktır.

Yansıma kelimelerin köklerini bu iki gruptan birine dâhil etmek gerekirse bunları isim kökü olarak göstermek gerekir: gürültü, horultu, patlama, haykırmak, vızıldamak.

bin (isim, 1000) / bin- (fiil); göç (isim) / göç- (fiil); güven (isim) / güven- (fiil); on (isim, 10) / on- (fiil); sap (isim, balta sapı) / sap- (fiil); var (isim) / var- (fiil); yaz (mevsim adı) / yaz- (fiil); yüz (isim, 100) / yüz- (fiil)

GÖVDE

Kelime köklerinden yapım ekleriyle türeyen, geniş köklerdir. Gövde, anlam ve kullanılış yönüyle kök gibidir. İsim köklerinden isim ve fiil gövdeleri; fiil köklerinden fiil ve isim gövdeleri yapılabilir. Dört çeşit yapım ekinden dört çeşit gövde yapılır:

İsimden yapılmış isim gövdesi: aş-çı, av-cı, çağ-daş, köy-lü vb.

İsimden yapılmış fiil gövdesi: baş-la-, boş-a-, bun-a-l-, tür-e- vb.

Fiilden yapılmış fiil gövdesi: gör-ü-ş-, piş-i-r-, tara-n-, yaz-dır- vb.

Fiilden yapılmış isim gövdesi: aç-ı-k, giy-i-m, kaç-ak, ver-gi, yığ-ı-n vb.

Kelimelerin yapısında yer alan, tek başına anlamı olmayan, görevini ve anlamını getirildiği köke göre kazanan biçimlerdir.

Yapı yönüyle sondan eklemeli bir dil olan Türkçede, yeni kelimelerin türetilmesinde ve dile işleklik kazandırmada ekler, çok önemli bir görevi yerine getirirler.

Türkçede ekler, yapım ekleri ve çekim ekleri olmak üzere iki gruptur:

YAPIM EKLERİ

Türkçede yeni kelimeler türetmenin vazgeçilmez unsurlardan biri yapım ekleridir. Yapım ekleri, kelime köklerine ve gövdelerine gelerek dilin anlatım yeteneğini genişleten, dili zenginleştiren yeni kelimelerin türetilmesinde görev alırlar. Türetme, kökteki anlamla ilgi kurularak bir düzen içinde dilin kanunlarına göre gerçekleştirilir. Matematik gibi kuralları çok sağlam olan dilimizde esasen her köke her türlü ek getirilebilir. Ancak dil mantığı buna izin vermez. Yapım eklerinin türetme görevi dışında kelimeye kattığı anlam incelikleri de vardır. Bu yüzden bir ek, aynı türden bütün kelimelere getirilmez.

Türetme görevini üstlenen yapım ekleri, aynı derecede işlek değildir. Mesela, fiil köklerine gelerek fiil isimleri (mastar) yapan -mak, -mek eki istisnasız bütün fiillere gelirken fiilden isim yapan -van eki yay-van gibi bir iki örnekte görülür. İşlek olmayan ve daha çok bazı kelime-lerde kalıplaşmış olarak bulunan bu tipteki ekler, yeni kelimeler türetmeye pek elverişli değildir.

İsme getirilen yapım eki, fiile getirilmez. Yazılışları, söylenişleri aynı olan yapım eklerini karıştırmamak gerekir. Türetilen kelime isme ait bir çekim eki alıyorsa kelimeye getirilen son yapım eki, isim yapma ekidir. Kelime, fiile ait bir çekim eki alıyorsa kelimedeki son yapım eki, fiil yapmıştır. Bu ayrımı cümlede kullanış biçiminden de anlamak mümkündür: sür-ü-den kelimesinde -ü eki fiilden isim yapmıştır. Kelime isme dönüşmeseydi ayrılma (-den) hâli eki getirilemezdi. sür-ü-dü-k örneğinde ise -ü eki fiilden fiil yapmıştır.

Bir eke ait birden fazla biçimin bulunması (bazı istisnalar dışında) Türkçedeki eklerin genellikle ünlü ve ünsüz uyumlarına uymasından kaynaklanmaktadır: -dır, -dir, -dur, -dür; -tır, -tir, -tur, -tür.

Çekim eklerinde (bir-i-si, hep-i-si gibi bazı istisnalar dışında) aynı gruptan iki veya daha fazla ek üst üste gelemez. Ancak yapım ekleri için böyle bir sınırlama yoktur: yaz-dır-t-tır-ı-l-an.

Türkçenin yapım ekleri;

a) İsimden isim yapma ekleri,

b) İsimden fiil yapma ekleri,

c) Fiilden fiil yapma ekleri,

ç) Fiilden isim yapma ekleri olmak üzere dört gruba ayrılır.

A. İSİMDEN İSİM YAPMA EKLERİ

İsim tabanlarından yeni anlamlı başka isimler türetmede kullanılan eklerdir. İşlek olarak kullanılanlardan bazıları aşağıda örnekleriyle birlikte sıralanmıştır:

1. -lık, -lik, -luk, -lük

a) Yer isimleri yapar:

orman-lık, saman-lık, taş-lık, zeytin-lik, kum-luk, odun-luk, çöp-lük, kömür-lük

Dut-luk, Et-lik, İncir-lik. (Burada özel isim olarak kullanılmıştır.)

b) Sıfatlar yapar:

ay-lık (ücret), baklava-lık (un), bayram-lık (elbise), dolma-lık (biber), gömlek-lik (kumaş), hediye-lik (eşya), mevsim-lik (iş)

c) Alet, araç, gereç isimleri yapar:

baş-lık, kulak-lık, sabah-lık, diz-lik, gece-lik, gelin-lik, sebze-lik, buz-luk, tuz-luk, yağmur-luk, ön-lük vb. (çaydan-lık, iğneden-lik, yağdan-lık örneklerinde ise –lık ile aynı işlevdeki Farsça -dan ekinden sonra gelmiştir.)

ç) Meslek ve meslek aşaması gösteren adlar yapar:

avukat-lık, işçi-lik, demirci-lik, kılavuz-luk, gözlükçü-lük; asistan-lık, binbaşı-lık, doçent-lik

d) Rütbe ve makam isimleri yapar:

bakan-lık, başkan-lık, kaymakam-lık, komutan-lık, vali-lik, müdür-lük, rektör-lük

e) Soyut isimler ve durum isimleri yapar:

aç-lık, arkadaş-lık, ayrı-lık, çocuk-luk, delikanlı-lık, erkek-lik, genç-lik, güven-lik, güzel-lik, ihtiyar-lık, iyi-lik, kadın-lık, kardeş-lik, koca-lık, vicdansız-lık, temiz-lik, yolcu-luk

f) Sayı isimlerinden sonra o sayının toplu olarak bulunduğunu bildiren isimler yapar:

altı-lık, beş-lik, bin-lik, on-luk, dört-lük, yüz-lük

g) Renk isimlerine getirilince, o rengin yaygın olarak bulunduğunu bildiren isimler yapar:

beyaz-lık, kara-lık, kırmızı-lık, mavi-lik, mor-luk

ğ) Ana-lık, evlat-lık, oğul-luk gibi kelimelerde üveylik anlamı katar.

h) Bağlılık ve özellik anlamı katan adlar yapar:

akılcı-lık, devrimci-lik, gerici-lik, milliyetçi-lik, solcu-luk, toplumcu-luk, Atatürkçü-lük

ı) Aç-lık tok-luk, az-lık çok-luk, bağ-lık bahçe-lik, var-lık yok-luk, bir-lik beraber-lik, dir-lik düzen-lik, gül-lük gülistan-lık örneklerindeki gibi ikilemeler yapar.

i) Getirildiği isme, çokluk veya topluluk anlamı katar:

ağaç-lık, çalı-lık, çam-lık, çayır-lık, kavak-lık, orman-lık, vişne-lik, söğüt-lük

2. -lı, -li, -lu, -lü

a) Sıfat yapar:

anlayış-lı (arkadaş), sayı-lı (gün), bilgi-li (öğretmen), gölge-li (yer), renk-li (kâğıt), bulut-lu (hava), gül-lü (bahçe)

b) Bir yere aitlik, bağlılık anlamı katar:

Asya-lı, bura-lı, Konya-lı, Kayseri-li, lise-li, mahalle-li, üniversite-li, doğu-lu, Selçuk-lu, köy-lü

c) Yaygın olarak kullanılmayan kök ve gövdelerle kalıplaşmış olarak sıfat görevli kelimelerde bulunur:

acık-lı, alım-lı, danışık-lı, paha-lı, tutar-lı, giz-li, elveriş-li, sevgi-li, yer-li, top-lu, us-lu, söz-lü

ç) İkileme kurar:

al-lı yeşil-li, an-lı şan-lı, bel-li baş-lı, sağ-lı sol-lu, der-li top-lu, iç-li dış-lı, iri-li ufak-lı, gece-li gündüz-lü

İkilemeler kuran -lı, -li, -lu, -lü ekinin eski biçimi de böyledir. Fakat diğer örneklerdeki ekin eski şekli -lıg, -lig, -lug, -lüg olup başka bir ektir: tat-lıg > tat-lı, küç-lüg > güç-lü

3. -sız -siz, -suz, -süz

Olumsuz anlam taşıyan adlar, sıfatlar, zarflar yapar:

ahlak-sızlık, ar-sız, hır-sız, tel-siz, ök-süz (annesiz); bağım-sız (ülke), görgü-süz (adam); kimse-siz (yaşıyor), tutar-sız (davranıyor)

Bu ekle ikilemeler de yapılır:

borç-suz harç-sız, ip-siz sap-sız, iş-siz güç-süz, kayıt-sız şart-sız, ses-siz ses-siz, tat-sız tuz-suz, yer-siz yurt-suz

4. -cı, -ci, -cu, -cü; -çı, -çi, -çu, -çü

Meslek, alışkanlık, taraftarlık isimleri yapar:

araba-cı, bilgisayar-cı, cam-cı, iz-ci, koru-cu, göz-cü, balık-çı, kitap-çı, iş-çi, simit-çi, tost-çu, gözlük-çü; şaka-cı, yalan-cı, geri-ci, kin-ci, kader-ci, sol-cu, uyku-cu, barış-çı, fırsat-çı, halk-çı, inat-çı, yaltak-çı, milliyet-çi, Türk-çü

5. -cık, -cik, -cuk, -cük; -çık, -çik, -çuk, -çük

a) Küçültme, azlık, acıma, sevgi, şefkat bildiren adlar yapar:

ada-cık, az(ı)-cık, adam-cık, ağaç-çık, anne-ciğ-im <(anne-cik-im), Ayhan-cığ-ım, boru-cuk, dere-cik, kadın-cık, kedi-cik, kimse-cik, teyze-ciğ-im (<teyze-cik-im), yavru-cuk, yumuşa-cık (<yumuşak-çık), zavallı-cık.

b) Hastalık isimleri yapar:

arpa-cık, yılan-cık, kızamık-çık, pamuk-çuk

c) Bitki isimleri yapar:

kızıl-cık, dil-cik, gelin-cik

ç) Organ isimleri yapar:

elma-cık (kemiği), karın-cık, badem-cik, kese-cik, köprü-cük (kemiği), kapak-çık

d) Hayvan isimleri yapar:

sığır-cık, tatar-cık

e) Alet isimleri yapar:

dağar-cık, iğne-cik, maymun-cuk, dip-çik

f) Yer isimleri yapar:

Ayva-cık, Çınar-cık, Germen-cik, Harman-cık, Ova-cık, Yaka-cık, Göl-cük

6. -ca, -ce; -ça, -çe

a) Özellikle sıfatlara ve zarflara çekim eki gibi gelerek asıl işlevi olan eşitlik, benzerlik, görelik, nispet gibi anlamları kazandırır:

adam-ca, akıl-ca, ala-ca, bu-n-ca, çılgın-ca, filan-ca, kısa-ca, sarı-ca, soy-ca, yakın-ca, aile-ce, ben-ce, bilgi-ce, bölüm-ce, deli-ce, ekşi-ce, güzel-ce, iyi-ce, kendi-n-ce, siz-ce, çocuk-ça, yaş-ça, açık-ça, ak-ça, adet-çe, geniş-çe, gök-çe

b) Ayrı-ca, başlı-ca, doğru-ca, düşman-ca, kolay-ca, böyle-ce, erken-ce, gizli-ce, ön-ce, sert-çe, çabuk-ça, hoş-ça, yavaş-ça örneklerindeki gibi adlardan, sıfatlardan bazen de zamirlerden sonra gelerek zarf yapar.

c) Dil ve lehçe isimleri yapar:

Alman-ca, İngiliz-ce, Arap-ça, Fars-ça, Rus-ça, Türk-çe; Çuvaş-ça, Yakut-ça

ç) Yer isimleri yapar:

Çamlı-ca, Çatal-ca, Çukur-ca, Kozlu-ca, Kumlu-ca, Sapan-ca, Yarım-ca, Derin-ce, Düz-ce, Sütlü-ce, Yeni-ce

d) Doğrudan doğruya isimler ve sıfatlar yapar:

o-n-ca, ılı-ca, kokar-ca; ala-ca (karga), aptal-ca (söz), Kara-ca (Ali)

7.-daş, -deş; -taş, -teş

Eşlik, ortaklık, bağlılık, aitlik bildiren isimler yapar:

adaş (<ad-daş), anlam-daş, arka-daş, çağ-daş, gönül-daş, kardeş (<karın-daş), sır-daş, soy-daş, ülkü-daş, yol-daş, öz-deş, yön-deş, denk-taş, emek-taş, yurt-taş, kök-teş, ses-teş.

8. -ncı, -nci, -ncu, -ncü

Sıralama ve derece bildiren isimler yapar:

altı-ncı, bir-i-nci, elli-nci, iki-nci, son-u-ncu, üç-ü-ncü, yüz-ü-ncü

9. -ar, -er; -şar, -şer

Asıl sayı adlarından üleştirme sayıları yapar. Ünsüzle biten sayılara -ar, -er; ünlüyle biten sayılara -şar, -şer biçimi getirilir:

kırk-ar, on-ar, beş-er, bir-er, üç-er; altı-şar, iki-şer, yedi-şer

10. -sal, -sel

Yapı olarak yanlış olmasına rağmen -sal, -sel eki bugün yaygın olarak kullanılmaktadır. Bilim eseri yerine bilimsel eser, kamu alanı yerine kamusal alan gibi yanlış kullanımlar tercih edilmektedir. Günümüzde nispet ifade eden î ekinin yerine –l (doğa-l, özne-l, yasa-l), -al, -el (ulus-al, söz-el) ve -sal, -sel (sayı-sal, bölge-sel) ekleri de kullanılmaktadır. Türkçedeki batı kökenli kelimelerde de nisbet î’si yerine -k eki de (sosyoloji-k, biyoloji-k) kullanılmaktadır.

-sal, -sel eki açı-sal, anıt-sal, doğru-sal, duygu-sal, hayvan-sal, kalıt-sal, kara-sal, kut-sal, onur-sal, tarım-sal, yapı-sal, birey-sel, bitki-sel, bölge-sel, çizgi-sel, evren-sel, gelenek-sel örneklerinde görüldüğü gibi sıkça kullanıl-maktadır. Ancak yapı olarak yanlış olan bu şekli yaygın örneklerinin dışında kullanmamaya özen göstermek gerekir.

11. -tı, -ti, -tu, -tü

-˚l, -˚r ekleriyle türetilen bazı yansıma gövdelere gelerek isimler yapar:

gürül–tü, fısıl–tı, horul–tu; cızır–tı, çatır–tı, patır–tı

Bunlardan başka, getirildiği isme değişik anlamlar katan ve sınırlı sayıda örnekte rastlanan isimden isim yapma ekleri de vardır. İsimden türemiş isimler hakkında fikir vermesi düşüncesiyle bunların çoğu aşağıda örnekleriyle birlikte verilmiştir:

-aç, -eç (boz-aç, kır-aç, top-aç)

-ak, -ek (baş-ak, sol-ak, top-ak, ben-ek)

-an, -en (oğulan>oğlan, kız-an, er-en)

-cıl, -cil, -cul,-cül; -çıl, -çil, -çul (tavşan-cıl, ben-cil, ev-cil, ölüm-cül, balık-çıl, kır-çıl, et-çil, ot-çul)

-cileyin (ben-cileyin, sen-cileyin)

-ç (ana-ç, ata-ç, baba-ç)

-gil, -gül, -kıl, -kil (Ali-gil, dayım-gil, dört-gül, kır-kıl, iç-kil)

-ge -ka (öz-ge, baş-ka)

-kan, -ken (baş-kan, er-ken)

-kek (er-kek)

-man, -men (ak-man, ata-man, kara-man, konuk-man, yal-man, dik-men, evci-men, gök-men, köle-men, küçük-men > küçü-men, köse-men, öz-men)

-la (kış-la-g > kış-la, yay-la-g > yay-la)

-lak, -lek (av-lak, kış-lak, kuş-lak, ot-lak, su-lak, ev-lek)

-layın, -leyin (akşam-leyin, gece-leyin, sabah-leyin)

-msı, -msi, -msu (acı-msı, ağac-ı-msı, kırmızı-msı, sarı-msı, tatlı-msı, tepe-msi, ekşi-msi, yeşil-i-msi, mor-u-msu)

-mtırak (ekşi-mtırak, acı-mtırak, sarı-mtırak, mavi-mtırak, yeşil-imtırak)

-rak, -rek (acı-rak, kısa-rak, tatlı-rak, iri-rek)

-sak, -sek (bağır-sak, kur-sak, dir-sek, tüm-sek)

-sı, -si, -su, -sü (kadın-sı, erkek-si, çocuk-su)

-şın, -şin (ak-şın, kara-şın, sarı-şın, gök-şin)

-t (eş-i-t, yaş-ı-t)

-z (altı-z, beş-i-z, iki-z, üç-ü-z)

B. İSİMDEN FİİL YAPMA EKLERİ

İsim kök ve gövdelerinden fiiller yapmak için kullanılan bu eklerin ayrı ayrı işlevleri yoktur. Hepsinin ortak işlevi, isimleri fiilleştirmek olduğu için türetilen fiilin anlamını ekler değil kök veya gövde konumunda olan isimler belirler. Bunlardan işlek olanlar örnekleriyle aşağıda sıralanmıştır:

1. -la-, -le-

İsim soylu kelimelerden fiil gövdesi kurar:

ak-la-, av-la-, bağ-la-, baş-la-, nokta-la-, suç-la-, ucuz-la-, yaz-la-, yok-la-, yol-la-, ateş-le-, belge-le-, dem-le-, demir-le-, diş-le-, giz-le-, kilit-le-, mim-le, ter-le-, ütü-le-; çat-la-, çın-la-, gür-le-, hav-la-, üf-le-

Bu ekle yapılan fiillerden bazıları bugün bu şekliyle kullanılmazlar. -n-, -ş-, -t- fiilden fiil yapma ekleriyle genişletilmiş olarak yeni bir ek görüntüsüyle ortaya çıkarlar:

can-lan-, dik-len-, yaş-lan-, bol-laş-, dinç-leş-, iyi-leş-, makine-leş-, Türkçe-leş-

Bazı dilciler bu özellik sebebiyle eki, -lan-, -len-; -laş-, -leş-; -lat-, -let- biçiminde de gösterirler.

2. -al-, -el-

İsim kökleri ve gövdelerinden genellikle dönüşlü çatıda fiiller kurar:

az-al-, boş-al-, bun-al-, dar-al-, kör-el-, yön-el-

3. -l-

İşlevi, -al- / -el- ekiyle aynıdır:

doğru-l-, duru-l-, ince-l-, kısa-l-, sivri-l-

4. -a-, -e-

İsim soylu kelimelerden fiil gövdeleri kurar:

benz-e- (<beniz-e-) boş-a-, kan-a-, oy(u)n-a-, tür-e-, tün-e- (tün: gece), yaş-a-

İsimden fiil yapan ve sınırlı kullanım alanı olan diğer ekler (bazı örnekleriyle) şöyle sıralanabilir:

-ar-, -er-

ak-ar->ağ-ar-, baş-ar-, mor-ar-, on-ar-, ev-er-, göğ-er-

-da-, -de-

çatır-da-, fısıl-da-, horul-da-, ışıl-da-, kütür-de-

-k-

aç-ı-k->ac-ı-k-, bir-i-k-, geç-i-k->gec-i-k-, göz-ü-k-

-kır-, -kir-, -kur-, -kür-

fış-kır-, hıç-kır-, kış-kır-t-, püs-kür-, tü-kür-

-msa-, -mse-

az-ı-msa-, ben-i-mse-, kötü-mse-, küçükümse> küçü-mse-

-r-

deli-r-

-sa-, -se-

buğa-sa-, aygır-sa-, su-sa-, umur-sa-, mühim-se-, garip-se-, önem-se-

C. FİİLDEN FİİL YAPMA EKLERİ

Fiil kök ve gövdelerinden, yeni fiiller türetmek için kullanılan, sayıca az fakat işlek eklerdir.

1. -l-

Dönüşlülük, edilgenlik ve bilinmezlik ifade eden fiiller yapar:

boğ-u-l-, büz-ü-l-, üz-ü-l-, yor-u-l-; an-ı-l-, bas-ı-l-, duy-u-l-, gönder-i-l-, kaz-ı-l-, kıy-ı-l-, öv-ü-l-, sar-ı-l-, sök-ü-l-, ver-i-l-, yaz-ı-l-, yüz-ü-l-

Sonu ünlüyle ve l ünsüzüyle biten fiiller -l- ekini almazlar.

2. -ma-, -me-

Getirildiği bütün fiil kök ve gövdelerine olumsuzluk anlamı katar. Bu ekin, çekim eki değil yapım eki olduğu unutulmamalıdır:

duy-ma-, kaç-ma-, sor-ma-, uyu-ma-, yat-ma-, bil-me-, çek-me-, gör-me-

3. -n-

Dönüşlülük ifade eden fiiller yapar:bak-ı-n-, çek-i-n-, giy-i-n-, yet-i-n-.

Dönüşlülük ifade eden -n- ile edilgenlik, bilinmezlik yapan -n- birbirine karıştırılmamalıdır. Bunlar şekil bakımından aynı fakat işlev bakımından farklıdır:

Dönüşlülük Edilgenlik, bilinmezlik

ara-n- (Çok arandı.) ara-n- (Her yer arandı.)

sil-i-n- (Silinmiş, kurulanmış.) sil-i-n- (Tahta silindi.)

yıka-n- (Ali yıkandı.) yıka-n- (Araba yıkandı.)

4. -r-

Fiillere yaptırma ve oldurma anlamı katan, geçişsiz fiilleri geçişli yapan eklerden biridir. Sonu ünlüyle biten fiillere gelmez. Sonu ç, ğ, p, ş, t, y ünsüzleriyle biten tek heceli fiillere daha çok gelir:

aş-ı-r-, bit-i-r-, geç-i-r-, piş-i-r-, doğ-u-r-, duy-u-r-

5. -t-

Ettirgen çatı kuran çok işlek bir ektir:

acı-t-, az-ı-t-, benze-t-, boya-t-, düzel-t-, kapa-t-, kuru-t-, oku-t-, öde-t-, sür-t-, uza-t-, ürk-ü-t-, yüksel-t-

6. -ş-

Fiil tabanlarından işteş ve dönüşlü çatıda fiiller yapar:

at-ı-ş-,bak-ı-ş-, dön-ü-ş-, döv-ü-ş-, gör-ü-ş-, gül-ü-ş-, kalk-ı-ş-, kok-u-ş-, sev-i-ş-, sık-ı-ş-

7. -dır-, -dir-, -dur-, -dür-; -tır-, -tir-, -tur-, -tür-

Çok işlek eklerden biridir. Ettirgen çatılı fiiller yapar. Ünlüyle biten tek heceli fiillerle ünsüzle biten bütün fiillere getirilebilir:

kay-dır-,yaz-dır-, yıl-dır-, bil-dir-, de-dir-, giy-dir-, sez-dir-, sin-dir-, ver-dir-, ye-dir-, don-dur-, gül-dür-, yüz-dür-; aç-tır-, as-tır-, bık-tır-, tart-tır-, çek-tir-, koş-tur-, öp-tür-

Yukarıdakilere göre az işlek olan, fiilden fiil yapma eklerinin diğerleri ise örnekleriyle birlikte şunlardır:

-a-, -e- (bul-a-, dol-a-, tık-a-)

-ala-, -ele- (dur-ala-, kak-ala-, kov-ala-, şaş-ala-, ov-ala-, eş-ele-, gez-ele-, it-ele-, silk-ele-, tep-ele-)

-ar-, -er- (kop-ar-, çık-ar-)

-ı-, -ü- (kaz-ı-, sür-ü-)

-k- (dol-u-k-, kan-ı-k-; bur-k-, kal-k-, sil-k-)

-p- ( ser-p-)

Ç. FİİLDEN İSİM YAPMA EKLERİ

Fiil kök ve gövdelerinden isimler yapmakta kullanılan eklerdir. Bu eklerin sayıca çok ve işlek olması, Türkçenin fiilden isim yapmaya elve-rişli bir dil olduğunun da göstergesidir.

1. -gan, -gen; -kan, -ken

Alışkanlık, özellik, aşırılık anlamı katar: atıl-gan, alış-kan, kay-gan, sıkıl-gan, sürün-gen; çalış-kan, somurt-kan, yalıt-kan, değiş-ken, üret-ken

2. -gı, -gi, -gu, -gü; -kı, -ki, -ku, -kü

Fiilin gösterdiği hareketle ilgili türlü nesneleri, kavramları karşılar. Alet isimleri de yapar: al-gı, çal-gı, sar-gı, say-gı, bil-gi, der-gi, ez-gi, ser-gi, ver-gi, kur-gu, sor-gu, vur-gu, gör-gü, ör-gü, sür-gü; at-kı, bas-kı, biç-ki, bit-ki, seç-ki, iliş-ki, kes-ki, tut-ku, düş-kü

3. -gın, -gin, -gun, -gün; -kın, -kin, -kun, -kün

Aşırılık anlamı taşıyan ve genellikle sıfat gibi kullanılan isimler türetir:

az-gın, dal-gın, bez-gin, bil-gin, boz-gun, ol-gun, yor-gun, üz-gün; yat-kın, bit-kin, et-kin, geç-kin, piş-kin, seç-kin, tut-kun, küs-kün

4. -ı, -i, -u, -ü

Olan, yapan veya yapılanı karşılayan isimler türeten işlek bir ektir:

an-ı, başar-ı, bat-ı, çarp-ı, kaz-ı, say-ı, sık-ı, yaz-ı, beğen-i, bildir-i, diz-i, gez-i, ver-i, doğ-u, dol-u, kork-u, pus-u, sor-u, sun-u, öl-ü, ört-ü

5. -ıcı, -ici, -ucu, -ücü

Meslek ya da özellik bildiren isimler yapar:

ak-ıcı, al-ıcı, bak-ıcı, kurtar-ıcı, yaz-ıcı, çek-ici, gez-ici, tüket-ici, üret-ici, ver-ici, boğ-ucu, oku-y-ucu, soğut-ucu, tut-ucu, güldür-ücü, sür-ücü

6. -ış, -iş, -uş, -üş

Sayılı birkaç fiil dışında bütün fiil köklerine ve gövdelerine gelebilen işlek eklerden biridir. Kalıcı isimler de yapar: al-ış, anla-y-ış, bak-ış, davran-ış, sat-ış, yağ-ış, yaratıl-ış, gir-iş, söyle-y-iş, ver-iş, doğ-uş, sun-uş, gör-üş.

7. -k

Fiil kök ve gövdelerinden genellikle sıfat görevinde kullanılan kelimeler türeten işlek eklerden biridir:

aç-ı-k, birleş-i-k, boz-u-k, del-i-k, dile-k, don-u-k, ez-i-k, göç-ü-k, iste-k, kes-i-k, kır-ı-k, sök-ü-k, tara-k, uyuş-u-k, yan-ı-k, yerleş-i-k

8. -m

Kalıcı isimler yapan işlek eklerdendir:

al-ı-m, bak-ı-m, bas-ı-m, bil-i-m, çek-i-m, çiz-i-m, doğ-u-m, eğit-i-m, ek-i-m, geç-i-m, giy-i-m, iç-i-m, öl-ü-m, sat-ı-m, seç-i-m, sun-u-m, tak-ı-m, tanı-m, tad-ı-m, tüket-i-m, uçur-u-m, üret-i-m, ver-i-m, yud-u-m

9. -ma, -me

Bütün fiil kök ve gövdelerine getirilebilir. Asıl görevi, iş isimleri yapmaktır:

oku-ma, sula-ma, soruştur-ma, bekle-me, gez-me, görüş-me

As-ma, ayaklan-ma, bas-ma, danış-ma, doku-ma, dol-ma, dondur-ma, kavur-ma, tamla-ma, tonla-ma, yaz-ma, yokla-ma, besle-me, böl-me, bütünle-me, dik-me, iç-me, sür-me örneklerindeki gibi kalıcı isimler de yapar.

10. -mak, -mek

Türkçedeki bütün fiil kökleri ve gövdelerine gelir. Asıl görevi, fiil isimleri yapmaktır:

aç-mak, ağla-mak, kaz-mak, ofla-mak, utan-mak, yalvar-mak, bil-mek, derle-mek

Kalıcı isimler: çak-mak, kay-mak, tok-mak, ek-mek, il-mek, ye-mek

11. -tı, -ti, -tu, -tü

alın-tı, bunal-tı, çarpın-tı, kabar-tı, karar-tı, kaşın-tı, kızar-tı, sığın-tı, sıkın-tı, uzan-tı, belir-ti, öden-ti, tiksin-ti, ürper-ti, doğrul-tu, görün-tü vb. Fiile gelen örneklerde bu eki -ntı, -nti, -ntu, -ntü olarak da düşünebiliriz.

Bunların dışında sınırlı sayıda örnekte rastlanan ve diğerlerine göre daha az işlek olan fiilden isim yapma ekleri aşağıda alfabetik düzende sıralanmıştır:

-a, -e :

doğ-a, sap-a, oy-a, yar-a, diz-e, geç-e, gel-e, sür-e.

-ağan, -eğen :

dur-ağan, ol-ağan, yat-ağan, gez-eğen.

-ak, -ek :

barın-ak, bat-ak, bıç-ak, dur-ak, kaç-ak, kay-ak, kon-ak, sap-ak, tut-ak, yat-ak, dön-ek, sür-ek, ürk-ek.

-alak, -elek :

as-alak, yat-alak, çök-elek.

-amak, -emek :

bas-amak, kaç-amak, tut-amak.

-anak, -enek:

ol-anak, tut-anak, gel-enek, gör-enek, kes-enek, seç-enek.

-ca, -ce:

sakın-ca, dinlen-ce, düşün-ce, eğlen-ce, güven-ce, söylen-ce.

-ç:

gülün-ç, iğren-ç, inan-ç, kılın-ç, kıskan-ç, korkun-ç, sevin-ç, usan-ç.

Eskiden sadece -n-’li çatılara gelen bu ek, bugün bağla-ç, imle-ç, tümle-ç örneklerindeki gibi ünlüyle biten fiillere de getirilmektedir.

-aç, -eç:

kaldır-aç, sark-aç, say-aç, büyüt-eç, gül-eç, sür-eç.

-dı, -di, -du, -dü; -tı, -ti, -tu, -tü:

imambayıl-dı, hünkarbeğen-di, şıpsev-di, gecekon-du, ayakbas-tı, külbas-tı, piş-ti

-ga, -ge:

dal-ga, yon-ga, bil-ge, böl-ge, diz-ge, göster-ge, sömür-ge, süpür-ge, öner-ge.

-gaç, -geç; -kaç:

solun-gaç, utan-gaç, il-geç, süz-geç, üşen-geç, yüz-geç; kıs-kaç.

-gıç, -giç, -guç:

başlan-gıç, dal-gıç, bil-giç, sor-guç.

-maca, -mece:

at-ma-ca, bul-ma-ca, koş-ma-ca, bil-me-ce, çek-me-ce, düz-me-ce, kes-me-ce, seç-me-ce.

-maç, -meç:

al-maç, bula-maç, çığırt-maç, kar-maç, kurut-maç, sık-maç, yak-maç, yanılt-maç, yırt-maç, böl-meç, de-meç.

-man, -men:

az-man, danış-man, okut-man, say-man, yaz-man, öğret-men, seç-men, yönet-men.

-mık, -mik, -muk:

kıy-mık, il-mik, kus-muk, soy-muk.

-n:

ak-ı-n, bas-ı-n, diz-i-n, gel-i-n, say-ı-n, tüt-ü-n, yay-ı-n, yığ-ı-n.

-t:

an-ı-t, bin-i-t, dik-i-t, geç-i-t, kes-i-t, öğ-ü-t, um-u-t, kon-u-t, taşı-t, yak-ı-t, yap-ı-t, yaz-ı-t.

Buram, tutam, çatal, uçarı, göçeri, dolanbaç>dolambaç, saklanbaç> saklambaç, sürünceme, ışıl, yağmur, kaypak, tutsak, yayvan kelimelerinde koyu yazılan ekler ise (neredeyse) bu örneklerle sınırlıdır.

SIFAT-FİİL EKLERİ

Sıfat-fiiller, fiillerden yapılan geçici sıfatlardır. Fiil köklerine ve gövdelerine getirilen eklerle yapılır. Şekil bakımından fiilin özel biçimleri, işlev yönüyle de isim karakterindeki kelimelerdir. Fiillerin geçici hareket isimlerini oluştururlar. Sıfat-fiiller, bir ismin sıfatı olabilirler; çokluk, iyelik ve hâl eklerini alarak edatlara da bağlanabilirler. Sıfat-fiiller; yerine göre yüklem olur, kalıcı isim olur, sıfat gibi kullanılır, isim gibi çekimlenirler. Bir fiil şekli olan sıfat-fiiller, zaman ve hareket de bildirirler. Sıfat-fiil ekleri, fiillerden (çoğunlukla sıfat görevinde kullanılan) geçici isimler yapar. Zaman kavramı da içerdiği ve bazı örneklerde kalıcı isimler de yaptığı için bu eklerin fiilden isim yapma ekleri arasında gösterilmesi yanlıştır. Sıfat-fiil yapan ekler şunlardır:

-acak, -ecek:

olma-y-acak (dua), öden-ecek (borç), veril-ecek (söz).

Kalıcı isimler: yakacak, çekecek, içecek, gelecek, yiyecek

-an, -en:

Çok işlek olarak geçici isimler yapar: ağla-y-an (göz), çalış-an (usta), düşün-en (adam), geç-en (yıl), ver-en (el).

Kalıcı isimler: bakan, çağlayan, kapan, kıran, tamlanan, tamlayan, yaratan > yaradan, bölen, düzen.

-ar, -er:

bak-ar (kör), koş-ar (adım), tut-ar (el), dön-er (sermaye).

Kalıcı isimler: tutar, yazar, çizer, döner, geçer, gider, göçer, keser, yeter.

-ası, -esi:

İşlek değildir. Dua ve beddualarda rastlanır: adı bat-ası (düşman), canı çık-ası (sarhoş), eli kırıl-ası (hırsız), kör ol-ası (şeytan), sağ ol-ası, yan-ası, yıkıl-ası, öl-esi.

-dık, -dik, -duk, -dük; -tık, -tik, -tuk, -tük:

duyulma-dık (söz), tanı-dık (adam), görülme-dik (kalabalık).

Bu ekin iyelik ekleriyle kullanımı daha yaygındır:

bildiğim, sevdiğim, okuduğumuz, gördüğünüz, yaptığı, seçtiğiniz, döktüğünüz vb.

Kalıcı isimler: bildik, tanıdık.

-maz, -mez:

çık-maz (sokak), utan-maz (adam), tüken-mez (kalem).

Kalıcı isimler: çıkmaz, Korkmaz, Solmaz, Yılmaz, Dönmez, Sönmez vb.

-mış, -miş, -muş, -müş:

kırıl-mış (cam), veril-miş (ödev), oku-muş (adam), sön-müş (ocak).

Kalıcı isimler: ermiş, geçmiş, yemiş, dolmuş.

-r:

bil-i-r (kişi), gör-ü-r (göz)

Kalıcı isimler: düşünür, gelir, gider, okur, yatır.

ZARF-FİİL EKLERİ

Zarf-fiiller, fiil kökleri ve gövdelerinden yapılan geçici zarflardır. Cümlede eylemin yapılış zamanını ve tarzını belirten zarf görevinde bulunurlar.

Eylemin yapılış tarzını bildiren bazı zarf-fiil eklerinde tarz görevi zayıflayıp bağ görevi öne çıktığı için zarf-fiil yerine bağ-fiil terimi de kullanılmaktadır.

Getirildiği fiile yerine göre zaman, tarz ve bağ anlamı (veya görevi) katan zarf-fiil ekleri şunlardır:

-a, -e:

bat-a çık-a, koş-a koş-a, sor-a sor-a, gül-e gül-e, gül-e oyna-y-a gibi tekrar gruplarında tarz görevini yerine getirirken kurallı birleşik fillerde bağ görevindedir:

oku-y-a-(bil-), düş-e-(yaz-), düşün-e-(bil-), gid-e-(dur-)

-alı, -eli:

Zaman bakımından işin başlangıç sınırını veya işin sürekliliğini bildirir:

Okula başla-y-alı üç yıl oldu. Oldu ol-alı, tanıştık tanış-alı, bildim bil-eli, geldim gel-eli, gittin gid-eli, görme-y-eli (büyümüş).

Bu ek, son zamanlarda zayıflayarak gel-eliden beri, sat-alıdan beri örneklerinde olduğu gibi beri edatıyla genişleme eğilimindedir.

-arak, -erek:

Eylemin yapılış tarzını bildirir:

anlat-arak (öğrendi), çalış-arak (kazan), kay-arak (düştü), gül-erek (cevap verdi), inle-y-erek (öldü).

Yaygın olmamakla birlikte son zamanlarda bazı ağızlarda -dan, -den; -tan, -ten ekini aldığı da görülür: bas-arak-tan, tut-arak-tan, diz-erek-ten gibi. Bu söyleyiş biçimleri, yazı dilinde kullanılmamalıdır.

-dıkça, -dikçe, -dukça, -dükçe; -tıkça, -tikçe, -tukça, -tükçe:

al-dıkça (aldı), bil-dikçe (sevindi), oku-dukça (okudu), gör-dükçe, yap-tıkça, iç-tikçe, tut-tukça, sürt-tükçe

-ı, -i, -u, -ü:

Tekrar gruplarında tarz, birleşik fiillerde bağ görevindedir:

ağla-y-ı ağla-y-ı, oyna-y-ı oyna-y-ı, diz-i diz-i, solu-y-u solu-y-u, sür-ü sür-ü; al-ı- (ver-), gel-i (ver-), sor-u- (ver-), gül-ü- (ver-)

-ınca, -ince, -unca, -ünce:

Zaman gösterir:

inan-ınca (yapar), gel-ince (sorar), sor-unca (öğrendi), gör-ünce (sevindi)

-ıp, -ip, -up, -üp:

Bu ekin bağ görevi daha kuvvetlidir:

al-ıp (götürdü), çal-ıp (oynadı), sevin-ip (gitti), oku-y-up (adam oldu), sor-up (öğrendi), gül-üp (geçti).

-ken:

i- fiiline getirilen zarf-fiil ekidir. Kullanımda i- fiilinin i’si düşer ve ek, ünlü uyumlarına uymaz:

satar i-ken > satar-ken (düşünmez); dinlenmiş-ken, gülecek-ken, yazacak-ken

-madan, -meden:

Olumsuzluk ifade eden tek zarf-fiil ekidir. Olumsuzluk anlamıyla birlikte çıkma kavramı da katar:

bil-meden (almış), çalış-madan (olmaz), gör-meden (karar veremem).